De bevrijding van de holbewoner: Karl Lowith en het herstel van de humaniteit

André van der Elst

ISBN 90 9017844 9

In deze studie wordt het denken van de Duitse filosoof Karl Löwith (1897- 1973) benaderd vanuit het probleem van de humaniteit. In tegenstelling tot een aantal andere studies over hem staat niet zijn geschiedfilosofische bijdrage centraal, maar wordt de blik gericht op de vraag naar het menselijke in een verhistoriseerde wereld. Dit probleem krijgt de voor Löwith kenmerkende inkleuring door zijn stelling dat de humaniteit alleen gegarandeerd kan worden wanneer de mens opgenomen is in een groter verband. Het wegvallen van de twee grote verbanden, die van de antieke kosmologie en die van de christelijke theologie, heeft geleid tot het probleem van de humaniteit.

In de eerste drie hoofdstukken wordt dit probleem verhelderd door in te gaan op de historische achtergrond ervan zoals Löwith die schetst in zijn talrijke historisch-wijsgerige beschouwingen. Deze verheldering valt uiteen in drie nauw met elkaar samenhangende onderdelen: historisering, denaturering en secularisatie. In het onderdeel historisering wordt de ontwikkeling van het westerse denken geplaatst in het kader van de scheiding tussen natuur en geschiedenis. Vanaf Descartes heeft deze scheiding het westerse denken bepaald. Daarbij is de natuur ondergeschikt gemaakt aan de geschiedenis; een process dat uitloopt op het historische denken van de negentiende en twintigste eeuw waarbij de historische wereld de enige werkelijkheid voor de mens is geworden. Deze ontwikkeling wordt in het onderdeel denaturering beschouwd als een uitleveren van de natuur aan historische doeleinden. De natuur komt in het kader te staan van het vooruitgangsgeloof. De mens is in het antropocentrische denken primair ten opzichte van de natuur. Het gevolg hiervan is wat Löwith ‘Weltverlust’ noemt: de mens verliest zijn plaats binnen de natuurlijke orde. In het derde onderdeel van de historische beschouwing ten slotte worden de beide eerder genoemde onderdelen verstaan als secularisaties van het christelijke denken. Het historische denken is een geseculariseerde vorm van de christelijke eschatologie en het primaat van de mens ten opzichte van de natuur vindt zijn oorsprong in de christelijke scheppingsleer waarin de natuur er is ten dienste van de mens.

In zijn verzet tegen het historische denken ontwikkelt Löwith het alternatief van een op Griekse leest geschoeide idee van de natuur, c.q. de wereld, die de mens en zijn geschiedenis omvat. De wereld wordt door hem verstaan als een fundamentele orde die mens en geschiedenis mogelijk maakt. Deze orde wordt gekenmerkt door onveranderlijkheid. In de oriëntatie op deze orde ziet hij de waarborg voor de humaniteit.

In het tweede gedeelte van deze studie is een onderzoek uitgevoerd naar de innerlijke consistentie en houdbaarheid van Löwiths stellingname. Daarbij is allereerst aandacht besteed aan de ontwikkeling die zich in zijn werk voordoet in zijn verhouding tot het historisme. In zijn denken voor de jaren dertig (ik trek hier grofweg een grens) neemt hij een voorzichtig historistische positie in. Na de turbulente ontwikkelingen echter in het Duitsland van de jaren dertig – zelf moet hij Duitsland verlaten – is er sprake van een heftige polemiek met het historische denken. In die polemiek wordt het belang van het denken van de Baselse historicus Jacob Burckhardt met zijn nadruk op de zichzelf gelijkblijvende mens als het hart van de geschiedenis, al duidelijk zichtbaar.

In zijn polemiek met het historisme komt Löwith met een viertal antihistoristische argumenten. Hij wijst het historisme af omdat het een geseculariseerde vorm is van het christelijke geloof; hij aanvaardt de scheiding tussen natuur en geschiedenis niet; hij verzet zich tegen het relativisme en verwijt ten slotte het historisme de filosofie uit te leveren aan de tijd. In zijn argumentatie speelt met name in het als eerste genoemde punt zijn visie op de verhouding tussen geloven en weten op de achtergrond een belangrijke rol. Een filosofie die een beroep doet op rationeel niet beargumenteerbare, maar op grond van geloof aan te nemen zaken, kan voor hem wijsgerig niet voldoen.

In het kader van de gedachte van een alomvattende natuur ontwikkelt Löwith ook een ander concept van wat geschiedenis is. De geschiedenis ziet hij gekenmerkt door een dynamiek waarin menselijk handelen opgenomen wordt in een groter gebeuren dat als zodanig niet door dat handelen beoogd werd. Deze dynamiek is een natuurlijk gebeuren waarachter niet terug gevraagd kan worden. In zijn visie op de geschiedenis als natuurlijk gebeuren wijst Löwith, als consequentie van zijn afwijzing van het historische denken, op het gelijkblijvende in de geschiedenis. Dat gelijkblijvende heeft zijn basis in de zichzelfgelijkblijvende menselijke natuur als onderdeel van de alles omvattende natuurlijke wereld.

Geheel in de lijn van zijn verzet tegen het historische denken weigert Löwith te erkennen dat zijn beroep op de onveranderlijke natuurlijke wereld te karakteriseren valt als een reactie op de tijdsomstandigheden en zodoende historisch geconditioneerd zou zijn. Het is geen vlucht uit de geschiedenis in de onveranderlijke natuur. In het bijzonder in reactie op door Gadamer geuite kritiek geeft hij aan dat zijn vraag naar de omvattende natuur vrucht is van natuurlijke bodem: het is de eindigheid van de mens die deze vraag doet ontstaan. Overigens is er mijns inziens wel degelijk een verband aan te nemen tussen de ontwikkeling van zijn denken en de tijdsomstandigheden. Het samenvallen van de wending in zijn denken in de richting van de alomvattende natuur met de opkomst van het nationaal-socialisme wijst duidelijk in die richting. Desondanks heb ik geprobeerd Löwiths verweer tegen Gadamer – en andere critici – zoveel mogelijk recht te doen en zijn denken daarom niet te gemakkelijk als een vlucht uit de tijd geïnterpreteerd.

Het is met name in Löwiths reactie op Nietzsche dat duidelijk wordt dat een dergelijke interpretatie hem geen recht doet. Hij ziet namelijk Nietzsches gedachte van de eeuwige wederkeer vastlopen op het feit dat deze in feite het product is van een op de spits gedreven moderniteit. De nihilistische mens van de moderniteit moet zich deel willen weten van de natuurlijke gang van de eeuwige wederkeer. In Nietzsches concept klinken echter allerlei tonen van de moderniteit mee, waardoor van een werkelijke terugkeer naar het Griekse gedachtegoed geen sprake kan zijn. Het grote verschil nu met Nietzsche is dat Löwith de gedachte van een terugkeer naar een als ideaal gedachte historische situatie, in casu die van de klassieke Grieken, als een onmogelijkheid beschouwt. Hij erkent de historisch gegroeide situatie en beseft dat van een terugkeer geen sprake kan zijn. Zijn verwijzingen naar het Griekse denken moeten daarom ook als exemplarisch getypeerd worden.

In al hetgeen hiervoor aan de orde is gesteld doet zich herhaaldelijk de vraag voor of de mens en de geschiedenis wel zo gemakkelijk in te voegen zijn in de natuurlijke orde als de beschouwingen van Löwith suggereren. Deze voor het probleem van de humaniteit cruciale vraag krijgt in het zesde hoofdstuk over natuur en mens alle aandacht. Al in het vroege werk Das Individuum in der Rolle des Mitmenschen spreekt Löwith over de ‘Doppelnatur’ van d mens: hij wordt gekenmerkt door de dubbelheid van natuur en geest. Met het accent op de natuurlijke zijde van de mens onderscheidt Löwith zich van zijn leermeester Heidegger. Anderzijds is er in dit vroege werk nog alle ruimte voor de geestelijke zijde van de mens: zijn cultuurvormende arbeid, de vraagnaar zin enzovoort. De mens transcendeert van nature zijn natuurlijkheid. In het latere werk verschuift het accent naar de natuurlijke zijde van de mens. Hij wordt dan gekwalificeerd als een raadselachtig wezen binnen de natuurlijke wereld. Enerzijds is hij volledig opgenomen in de omvattende natuurlijke wereld, anderzijds transcendeert hij echter de natuur.

Juist op dit uiterst belangrijke punt laten zich uiterst kritische vragen naar de consistentie van Löwiths wijsgerige beschouwingen stellen. Hij houdt namelijk staande dat het menselijk transcenderen van de natuur plaats vindt binnen de omvattendheid van de natuurlijke wereld. Een dergelijk constructie laat zich echter moeilijk denken. Wanneer Löwith handelt over het menselijke transcenderen krijgen vervreemding, denaturering, voortuitgang en dergelijke alle ruimte, maar die ruimte wordt teruggenomen wanneer de omvattendheid van de natuur geponeerd wordt. Het heeft er alle schijn van dat de interpreet voor een keuze staat: óf de mens gaat met zijn geschiedenis de natuur te boven óf er moet een dubbel natuurbegrip aangenomen worden. De geschiedenis laat zich niet loochenen. Deze problematiek kan geïllustreerd worden met het thema van de denaturering. Enerzijds wordt de denaturering volledig gehonoreerd in het kader van het menselijke vermogen tot transcenderen van de natuur. Het behoort tot de menselijke natuur. Anderzijds is het juist de denaturering die in de historische beschouwingen uiterst kritisch benaderd wordt.

Löwiths theorie betreffende natuurlijke wereld die mens en geschiedenis omvat blijkt dus vast te lopen in de antropologie. De vraag kan dan ook gesteld worden of de mens wel echt thuis komt in de natuur of dat de macht van de geschiedenis dermate groot is dat die het eigenlijke element vormt waarin het menselijk leven zich voltrekt. Om Löwith echter geheel recht te doen moet aandacht besteed worden aan een uiterst belangrijk element in zijn denken: de scepsis. De erkenning van de geschiedenis wordt gedragen door de kritische distantie die de scepsis eigen is. De scepsis maakt een levenshouding mogelijk waardoor de mens temidden van de geschiedenis zich vrij weet en vanuit deze distantie nuchter de geschiedenis kan beschouwen. Zo kan de vervreemding gedragen worden. Deze sceptische mens verwijst naar de natuurlijke wereld als het geheel dat zijn bestaan en de geschiedenis waarin hij leeft, omvat.

In het afsluitende hoofdstuk van deze studie is geprobeerd een richting aan te geven om het probleem van de humaniteit in een verhistoriseerde wereld zoals Löwith dat in alle scherpte heeft gesteld, te doordenken. Het vastlopen van Löwiths beschouwingen op het punt van het menselijke transcenderen waarbij de mens met zijn geschiedenis niet binnen de natuur bleef, maakt duidelijk dat de historiciteit van de mens ten volle gehonoreerd dient te worden. Tegelijk kan echter met Löwith ingestemd worden wanneer hij stelt dat hethistorisme de humaniteit bedreigt. In aansluiting bij het denken van M.C. Smit heb ik een poging gedaan aan beide gegevens recht te doen. Uitgaande van de idee van zin is gesteld dat de mens in de geschiedenis altijd een relatie heft tot een normerende oorsprong. Deze oorsprong maakt de geschiedenis ook mogelijk, maar mag niet gezien worden als een Platoonse, buiten de geschiedenis staande idee. Liefde en gerechtigheid bijvoorbeeld vragen om voortdurende erkenning en doen een beroep op zinvol handelen van de mens. In dat zinvolle handelen realiseren ze zich. Humaniteit kan alleen dan gewaarborgd worden wanneer recht gedaan wordt aan de historiciteit van de mens, maar tegelijkertijd ook aan het feit dat hij voortdurend in een transcenderende relatie staat tot deze oorsprong. Door zo de mens te binden aan een normerende oorsprong gaat hij niet in de allesbeheersende macht van de geschiedenis ten onder.

Read more